4. Rodzaje wad wymowy

CHARAKTERYSTYKA  WAD  WYMOWY, 
SPOSÓB  ICH  ROZPOZNAWANIA 
ORAZ  ZESTAW  ĆWICZEŃ  WSPOMAGAJĄCYCH  TERAPIĘ  LOGOPEDYCZNĄ

CHARAKTERYSTYKA  WAD  WYMOWY

Wady wymowy z którymi najczęściej ma do czynienia nauczyciel
w przedszkolu i w szkole:

SEPLENIENIE – to nieprawidłowa wymowa głosek szeregów: syczącego (s, z, c, dz), szumiącego (sz, ż, cz, dż) i ciszącego (ś, ź, ć, dź). Najczęściej spotykamy wadliwą realizację głosek sz, ż, cz, dż, które wymawiane są jak s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź  jak  sz, ż, cz, dż. Zdarza  się, że są opuszczane
lub zastępowane przez inną głoskę np. c – s, c – t, z – d, cz – t, sz – h

            Przyczyny seplenienia:

-         nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów mowy

-         niska sprawność ruchowa języka

-         upośledzenie słuchu

-         niedostateczne różnicowanie dźwięków

-         naśladowanie złych wzorców

-         niektóre choroby górnych dróg oddechowych

RERANIE – to nieprawidłowa realizacja głoski r, która bywa opuszczana, zastępowana przez inne głoski np. j, l lub dwugłoskę rl, a także wymiana
w sposób obcy polskiej fonetyce .

Przyczyny rerania:

• nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych, głównie języka (zbyt duży, gruby, krótkie wiązadełko), anomalie podniebienia twardego (podniebienie gotyckie), anomalie zgryzowe (zgryz otwarty),
• niska sprawność języka,
• naśladowanie nieprawidłowych wzorców,
• niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.

MOWA  BEZDŹWIĘCZNA –  polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych np. woda – foda, żaba – szapa.

Przyczyny mowy bezdźwięcznej:

• niedokształcenie słuchu fonematycznego,
• niedosłuch,
• zakłócona praca mięśni wiązadeł głosowych,

Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny, bezbarwny.

KAPPACYZM  I  GAMMACYZM – to wady wymowy polegające
na nieprawidłowej realizacji głosek k, g i ich miękkich odpowiedników.

Przyczyny kappacyzmu i grammacyzmu:

• niska sprawność ruchowa języka
• zła praca języka, zwłaszcza jego tylnej części, wynikająca z ograniczonych możliwości fizjologicznych.

NOSOWANIE – zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jako ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie - głoski ustne wymawiane są jako nosowe (nosowanie otwarte).

         Przyczyny nosowania:

Nosowanie zamknięte

• niedrożność jamy nosowo – gardłowej spowodowane przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataralnych, przerostem trzeciego migdałka, skrzywieniem przegrody nosa. Warunkiem poprawy wymowy jest zlikwidowanie przyczyny (zabieg operacyjny lub leczenie stanów kataralnych);
• zwykle są to rozszczepy podniebienia (czasem niewidoczne), krótkie podniebienie, a także nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego. Towarzyszą im często zniekształcenia szczęki górnej
  i rozszczep wargi górnej.

Nosowanie otwarte

JĄKANIE – stanowi osobną grupę wad wymowy. Powstaje zwykle w wieku przedszkolnym, a ujawnia się wtórnie lub nasila w okresie dojrzewania. W toku kształtowania się wady wymowy jej rozumienie rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania. Reagując zwykle emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli. Czuje, że nie potrafi mówić płynnie, że musi powtarzać wyrazy dopóty, dopóki nie zjawi się inny wyraz, który nie sprawi mu trudności. Powstaje dysproporcja pomiędzy tym, co dziecko chciałoby,
a co może powiedzieć. Jest to źródło napięć, które pogłębia się przy braku rozumnej pomocy i życzliwości otoczenia. W warunkach pomyślnych jąkanie 
z czasem ustępuje.

Jąkanie – polega na zaburzeniu koordynacji pracy narządów: fonacyjnego, oddechowego i artykulacyjnego wraz ze wzmożonym napięciem mięśni. Skurcze mięśni fonacyjnych uniemożliwiają zwarcie wiązadeł głosowych, które zaciskają się, a głos wydobywa się z trudem.

TERAPIA  WAD  WYMOWY 
ORAZ  ĆWICZENIA  WSPOMAGAJĄCE  ARTYKULACJĘ

Terapia logopedyczna obejmuje:

• usuwanie zaburzeń mowy,
• przywracanie mowy w przypadku jej utraty,
• nauczanie mowy, która się nie wykształciła,
• wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy,
• wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej,
• likwidację przyczyn i skutków zaburzeń mowy do których zalicza się zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy.

METODY  TERAPII  LOGOPEDYCZNEJ

• pokaz i wyjaśnianie ułożenia narządów artykulacyjnych,
• metoda uczulania miejsc artykulacji,
• metoda mechanicznego układania narządów artykulacyjnych np. przy pomocy szpatułki,
• metoda odczytywania mowy z ruchów ust,
• metoda wykorzystania nieartykułowanych dźwięków dotworzenia nowych głosek np. dmuchanie, dmuchanie, wibracje warg,
• kontrola wzrokowa, dotykowa i czucia skórnego.

Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony i wydłużenie fazy wydechowej.

Przykłady:

• wdech przez nos, wydech ustami;
• unoszenie rąk w górę podczas wdechu, spokojne opuszczanie rąk
  przy wydechu;
• wdech i zdmuchiwanie płomienia świeczki (powoli, szybko)
  na wydechu;
• wdech wymawiając „s” z jednakową głośnością;
• dmuchanie na skrawki papieru, waciki, piłeczki;
• nadmuchiwanie balonów;
• gra na organkach, trąbce, gwizdku;
• puszczanie baniek mydlanych;
• naśladowanie głosów zwierząt z przeciąganiem dźwięku np. muuu, beee, kukurykuuu lub kilkakrotne powtarzanie np. ko – ko – ko, kwa – kwa – kwa itd.;

Przykłady ćwiczeń usprawniających wargi i język dla poszczególnych zaburzeń głosek:

1. 1.     Szereg szumiący (sz, ż, cz, dż):

• wysuwanie języka i cofanie go;
• „spacer języka” – język raz na dole, raz u góry:
• unoszenie języka do górnych zębów, cofanie go;
• „liczenie” językiem zębów (górnych i dolnych);
• kierowanie języka do kącików warg;
• składanie języka „na pół”;
• robienie z języka „wanienki”;
• oblizywanie językiem warg;
• wysuwanie warg do przodu;
• cmokanie, tworzenie „ryjka”;
• uśmiech – rozchylanie warg;
• malowanie warg pomadką i pozostawianie na kartce papieru „całusów”.

Przy wymawianiu głosek szumiących (sz, ż, cz, dż) język znajduje się
za górnymi zębami, za wałkiem dziąsłowym, a jego boki dotykają górnych zębów. Zęby są zwarte, zaś wargi lekko wysunięte do przodu.

1. 2.     Szereg syczący (s, z, c, dz):

• wysuwanie języka do przodu i cofanie go;
• na przemian: język szeroki i wąski;
• ułożenie języka za dolnymi zębami i cofanie go;
• rozchylanie warg – uśmiech;
• złożenie języka na pół (rulonik).

Przy wymawianiu głosek szeregu syczącego (s, z, c, dz) język znajduje się
za dolnymi zębami. Zęby są zbliżone, a wargi rozchylone (uśmiech),spłaszczone przylegają do zębów, które są widoczne.

1. 3.     Szereg ciszący (ś, ź, ć, dź):

• próby wymowy cichutko „i”, a potem „chi”;
• cofanie języka nie unosząc go do góry;
• robienie z języka „kociego grzbietu” – (czubek języka na dole, a środek jak najwyżej);
• kląskanie środkiem języka;
• ssanie cukierka.

Przy wymawianiu głosek szeregu ciszącego (ś, ź, ć, dź) środek języka unosi się do góry, do przedniej części podniebienia twardego. Zęby są zbliżone do siebie, a wargi lekko zaokrąglone.

1. 4.     Reranie (głoska r):

• wysuwanie wąskiego języka i cofanie go;
• wysuwanie szerokiego języka i cofanie go;
• kładzenie szerokiego języka na górnych zębach i górnej wardze;
• „zaglądanie” językiem do gardła – cofanie go wzdłuż podniebienia;
• mlaskanie;
• kląskanie językiem;
• „czesanie języka” – wsuwanie go między lekko rozwarte zęby
  i wysuwanie.

Przy wymawianiu głoski r czubek języka drga – wibruje uderzając o wałek dziąsłowy za górnymi zębami. Boki języka dotykają wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.

Ćwiczenia przygotowawcze rozpoczynamy od szybkiego wymawiania głosek tttt, dddd, tdtdtd, tdntdntdn, tedutedu, tede, tede, tedo. Język musi być rozluźniony. Ćwiczenia prowadzimy przy otwartych ustach, gdyż wtedy zmuszamy język do wykonywania ruchów potrzebnych przy td. Przy zębach zwartych język pracuje minimalnie.

1. 5.     Mowa bezdźwięczna:

• parskanie wargami (brr),
• nadymanie policzków,
• gra na grzebieniu, harmonijce ustnej,
• mruczenie melodii,
• długie wymawianie mmmmmmmmmm

Przy wymowie bezdźwięcznej nie trzeba ustawiać narządów artykulacyjnych, gdyż głoski dźwięczne (z wyjątkiem m, n, r, l) mają swoje odpowiedniki dźwięczne: b – p, d – t, w – f itd. Artykulacja tych par jest identyczna, a różnica polega na dźwięczności (drganiu wiązadeł głosowych, napięciu warg
i policzków). Bardzo ważne są tu ćwiczenia słuchowe w różnicowaniu głosek: dźwięcznych i bezdźwięcznych. Zaleca się lekkie pochylenie głowy
ze ściągnięciem podbródka, co sprzyja zwarciu wiązadeł głosowych. Ćwiczenia rozpoczynamy od udźwięczniania głosek między samogłoskami np. aba, abo, abu, aby.

1. 6.     Kappacyzm, gammacyzm:

• opieranie języka o dolne zęby;
• unoszenie środka języka do podniebienia twardego i miękkiego;
• podwijanie języka;
• ssanie cukierka (środkiem języka);
• szerokie otwieranie i zamykanie ust.

1. Jąkanie – leczenie jąkania (niezależnie od stopnia nasilenia objawów) należy wyłącznie do specjalistów. W przedszkolu najlepiej nie zwracać uwagi na jąkanie, a gdy dziecko znajdzie się już pod opieką specjalisty, stosować się do jego wskazówek. Nie należy też wyłączać tych dzieci
   z grupy, gdy prowadzimy ćwiczenia ogólnousprawniające.

                                     Zebrała Małgorzata Dobrzyńska

Literatura:

1. Elżbieta Chmielewska – Logopedia. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce 1997 r.
2. Red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska – Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 1999 r.
3. Maria Wrzesińska – Chcę poprawnie wymawiać – ćwiczenia logopedyczne. Poznań 1999 r.

G. Demelowa – Elementy logopedii. Warszawa 1979